G
elenekselci İslam sanatı anlayışının çeşitli isimleri, alanın ne ölçüde Kur’ân–ı Kerîm öğretisinin hizmetinde bir sanat olduğunu vurgular.1 Sanat eseri vahyin içeriğine uygun olan bir hakikati aktarır. Bu yüzden, sanat eserleri dönemlere ve coğrafî bölgelere göre kaçınılmaz bir çeşitlilik sergilese de, bu eserlerin manevî arka planları onlara birlik ve bütünlük kazandırır.2 Öyle ki;
“Belki de geleneksel sanatın bize öğretebileceği en büyük ders, güzelliğin hakikatin bir ölçütü olduğudur.”3
Titus Burckhardt durumu üç temel ilke üzerinden inceler: tevhîd, adalet ve cömertlik.4 Estetik düzeyde, adalet denge ve cömertlik bolluk sembolü haline gelirken, birlik tüm yetkinliklerin ortak kaynağını temsil eder. Tevhide yönelen sanat aynı zamanda Allah’ın aşkınlığını yansıtmalıdır ki bu da tenzihe odaklanmayı gerektirir. Zira Allah her türlü teşbihten uzak tutulmalıdır.5 Bu nedenle İslam sanatı, ilâhî aşkınlığı ve birliği ortaya koymak için her şeyden önce bir soyutlama sanatıdır. İnsânî cisimlerden ziyade geometrik düzene yer verilmesinin de nedeni budur. Hıristiyan sanatına yöneltilen eleştiri, bu ilkeye saygı göstermediği ve bu nedenle ilâhî olanı cismanî olanla özdeşleştirerek bir tür şirke yol açtığı yönündedir. Yani içkinlikten uzak durmak aynı zamanda putpereslik riskinden korumuş olur. Bu yüzden tabiatı resmetmekten ziyade sanatçı onda bulunan ahengi soyutlayarak temsil eder. Turgut Cansever bu yaklaşımı “kozmolojik idrâk” olarak adlandırır: “İslâm sanatları ve mimarîsi nihaî karakteristiklerine binaen İslâm kozmolojisinin projeksiyonlarıdır.”6 Burada ahenk ve tevhid kavramları birbiriyle yakından ilişkilidir, zira, Kur’ân–ı Kerîm’in dediği gibi “Eğer yerde ve gökte Allah’tan başka ilahlar olsaydı kesinlikle ikisinin de düzeni bozulurdu.”7
1 Seyyid Hüseyin Nasr, “İslam Sanatı ve İslam Düşüncesi Arasındaki İlişki”, çev: Talip Küçükcan, Diyanet Dergisi, c. 26, S: 4, (Aralık 1990) s. 114.
2 Turan Koç, İslam Ansiklopedisi, “Sanat”, İstanbul: TDV Yay., 2009, XXXVI, 90.
3 Titus Burckhardt, Mirror of the Intellect: Essays On Traditional Science & Sacred Art, New York: SUNY, 1987, s. 217.
4 Burckhardt, Mirror of the Intellect, s. 213.
5 Sadık Tekingür, İslâm Düşüncesinde Estetik Anlayışı, Ankara: İksad Yayınevi, 2023), s. 63. Ayrıca bk. aynı eser, s. 59
6 Turgut Cansever, İslam’da Şehir ve Mimarî, İstanbul: Timaş Yayınları, 2014, s. 35.
7 Enbiya, 22.